پروژه طراحی، ارزیابی و اجرای دورۀ آموزش پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر

چکیده

طرح حاضر با هدف طراحی، ارزیابی و اجرای دورۀ آموزش پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر برای دانش آموزان مقطع متوسطه انجام یافته است. جهت طراحی دوره، نظریات سوء مصرف، پیشگیری و منابع مرتبط مورد بررسی قرار گرفت و با توجه به موارد مشترک و متفاوت نظریات و دوره های پیشین و اعمال نظر متخصصین، دورۀ مذکور طراحی و تدوین شد و مورد تأیید ۵ نفر از روان شناسان قرار گرفت. نگرش سنج دانش آموزان به مواد مخدر، پس از بررسی مبانی نظری مرتبط و ابزارهای پیشین به صورت مقدماتی طراحی گردید. روایی محتوایی آزمون با استفاده ازضریب توافق داوران (۲۸ نفر از اساتید روان شناسی و مشاوره و عموماً با تجربۀ کار بالینی با معتادان) مورد تأیید قرار گرفت. پایایی آزمون مذکور، با اجرای مقدماتی (Pilot) بر روی ۳۰ نفر از دانش آموزان مقطع متوسطه در سال سوم دبیرستان، با استفاده ازآلفای کرنباخ محاسبه شده و ضریب بدست آمده ۷۳۳/۰ می باشد. جهت اجرای دوره، ۲ گروه از دانش آموزان مقطع دبیرستان در پایۀ سوم انتخاب شدند. با استفاده از طرح نیمه آزمایشی پیش آزمون، پس آزمون با گروه گواه پس از اجرای پیش آزمون بر روی گروه ها (نگرش سنج محقق ساخته)، دورۀ آموزشی طی ۴ جلسه برای گروه آزمایشی برگزار گردید. در نهایت، داده ها با استفاده از نرم افزار آماری Spss . 12 و با استفاده از آزمون های t مستقل وتحلیل کوواریانس مورد بررسی قرار گرفت. تفاوت معنی دار در نگرش به سوء مصرف مواد مخدر در گروه آزمایشی گواه از اثر بخشی دوره در ایجاد نگرش منفی به سوء مصرف مواد مخدر داشته است و از این رو دورۀ مذکور می تواند در سطح وسیع تر برای پیشگیری اولیه کاربرد داشته باشد.

 

مقدمه

سوء مصرف مواد مخدر، امروزه پا را از مرز اختلالات فردی و روان شناختی فراتر نهاده و به یک معضل اجتماعی تبدیل شده است. شیوع روز افزون، درگیری اقشار مختلف اجتماعی در مصرف، تنوع گسترده و کاهش سن ابتلا، دانشمندان و برنامه ریزان را بر آن داشته تا نسبت به حل آن چاره جویی نمایند.

کاهش عرضه و کاهش تقاضا، همواره و از دیر باز دو سیاست عمده در حل مسأله مواد مخدر بوده است. به رغم تلاش های قابل ستایش در کاهش عرضه، تقاضای مصرف روز به روز افزایش یافته و قربانیان بیشتری را به کام خود فرو می برد. از این رو روانشناسان، جامعه شناسان، متخصصان تعلیم و تربیت و … اهتمام خود را صرف کاهش و کنترل تقاضا نموده اند.

طرح نظریات متعدد در تعلیل گرایش ها و پیشگیری شاهدی براین مدعا ست. و باز نیز برغم تمامی تلاش های ارزشمند صاحبان اندیشه، این مسأله به قوت خود باقی است.

سود سرشار نامشروع تجارت مواد مخدر، جذابیت های آنی فیزیولوژیکی و روانی مصرف مواد، هزینه های سرسام آور درمان و توانبخشی معتادان، دانشمندان روان شناس را برآن داشته که این بار، مشکل را پیش از پدیدآیی حل نمایند.

دو دهۀ اخیر انقلابی در پیشگیری از مصرف مواد بوده است. طراحی نظریات و برنامه های متعدد برای پیشگیری اولیه در کشورهای مختلف و برای اقشار گوناگون جامعه، دستاورد این کوشش ها بوده است.

رویکردهای القای ترس، هنجاری ، آموزش مهارت های زندگی، آموزش مقاومت اجتماعی … و برنامه های آموزشی منتج از آنها، همه و همه در پژوهش های بسیاری چه در کوتاه مدت و چه در دراز مدت مورد ارزیابی قرار گرفته است. مطالعات نشان داده اند که به رغم سودمندی قابل توجه برخی از برنامه ها، راه درازی تا دستیابی به نظریه یا نظریات منسجم و برنامه های قابل اعتماد آموزشی باقی است.

بررسی آسیب شناسانۀ برنامه های آموزشی در حوزه پیشگیری، فعالیت بسیارمهمی در بهبود برنامه های آموزشی است. شاید بتوان تنگ نظری در لحاظ نمودن عوامل متعدد دخیل در برخی از رویکردهای نظری و به تبع آن در برنامه های آموزشی را اساس این ضعف ها دانست.

هدف پژوهش حاضر، طراحی و تدوین دورۀ آموزش پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر برای دانش آموزان مقطع متوسط به عنوان یکی از آسیب پذیرترین اقشار در ابتلا بوده است.

جهت انجام طرح حاضر، ابتدا تمامی نظریات سوء مصرف و پیشگیری- یا دست کم مهمترین آنها- مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت. نقطۀ عطف هر نظریه و اصول اساسی در هرکدام استخراج شده. موارد مذکور همراه با تجربۀ پژوهشگر، به صورت منسجم برای اجرا تدوین گردید. بدین ترتیب مجموعۀ به دست آمده مجموعه ای است از تلفیق تئوری های متعدد که از موارد مشترک و متفاوت نظریات مختلف و تجربۀ پژوهشگر غنی شده و مورد تأیید ۵ تن از روانشناسان قرار گرفته است. جهت اجرا با استفاده از طرح نیمه آزمایشی پیش آزمون، پس آزمون با گروه گواه، ۲ گروه از دانش آموزان مقطع متوسطه (درهر گروه ۳۰ نفر و در مجموع ۶۰ نفر) انتخاب شدند. ابزار سنجش نگرش به سوء مصرف، محقق ساخته بوده و پس از بررسی ادبیات تحقیق و سنجه های مختلف در موضوع نسبت به تهیه و تدوین آن اقدام شده است. جهت بررسی روایی آزمون ازضریب توافق ۲۸ تن از داوران (اساتید محترم دانشگاه در رشته های روان شناسی و مشاوره) و جهت بررسی پایایی آن از ضریب آلفای کرنباخ استفاده شده است. نتایج نشان دار که ابزار مذکور دارایی روایی و پایایی قابل قبول       می باشد. دورۀ آموزشی طی ۴ جلسه برای گروه آزمایشی، برگزار شده و طبق طرح، پیش آزمون و پس آزمون برروی گروههای آزمایشی و گواه اجرا گردید. در نهایت نتایج با استفاده از آزمون های آماری t مستقل و تحلیل کو واریانس مورد تحلیل قرارگرفت. نتایج نشانگر اثر بخشی دوره در تغییر نگرش و دانش آموزان مقطع متوسطه به سوء مصرف مواد مخدر بوده و با بسیاری از پژوهش های مشابه همسو می باشد. از دورۀ مذکور   می توان به طور وسیع تر برای تغییر نگرش دانش آموزان مقطع متوسطۀ سراسر کشور به سوء مصرف مواد، سود جست.

 فهرست مطالب

چکیده …………………………………. ۱

مقدمه………………………………….. ۲

 

فصل اول: طرح کلی تحقیق

بیان مسئله……………………………… ۵

ضرورت ………………………………… ۱۱

اهداف تحقیق …………………………… ۱۲

سؤالات و فرضیات ………………………… ۱۲

تعاریف نظری اصطلاحات…………………….. ۱۳

تعاریف عملیاتی اصطلاحات………………….. ۱۸

 

فصل دوم: مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش ها

پیشگیری از مصرف مواد مخدر ………………. ۲۰

رویکرد ها و نظریه های پیشگیری …………… ۲۴

نگرش مثبت به مواد مخدر …………………. ۳۶

نظریات سوء مصرف مواد مخدر ………………. ۵۰

رویکرد مهارت های زندگی …………………. ۵۳

رویکرد مهارت های زندگی …………………. ۶۶

برنامه های آموزش پیشگری در مدارس جهان ……. ۷۹

انگلستان ……………………………… ۸۰

آمریکا ……………………………….. ۸۵

کویت …………………………………. ۹۳

ایران ………………………………… ۹۵

دورۀ پیشنهادی آموزش فرد- مدار پیشگری از سوء مصرف مواد مخدر …………………………………….. ۱۲۵

 

 

فصل سوم: روش شناسی

روش تحقیق…………………………….. ۱۳۴

جامعۀ آماری ………………………….. ۱۳۵

شیوۀ انجام طرح………………………… ۱۳۵

ابزار اندازه گیری …………………….. ۱۳۶

شیوۀ تجزیه و تحلیل اطلاعات ……………… ۱۳۸

 

فصل جهارم: نتایج

نتایج بدست آمده از تجزیه و تحلیل اطلاعات …. ۱۴۱

 

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

بحث و نتیجه گیری ……………………… ۱۴۶

محدودیت ها …………………………… ۱۵۹

پیشنهاد ها …………………………… ۱۶۰

منابع ………………………………. ۱۶۷

 

 

فهرست جداول

فصل اول

جدول ۱- ۱: ملاک های DSM- IV برای مسمومیت با مواد ۱۵

جدول ۱- ۲: ملاک های DSM- IV برای ترک مواد……. ۱۶

جدول ۱- ۳: ملاک های تشخیص DSM- IV برای وابستگی به مواد. ۱۶

جدول ۱- ۴: ملاک های تشخیص DSM- IV برای سوء مصرف مواد… ۱۷

فصل دوم

جدول ۲- ۱: خلاصه ای از برنامه های آموزشی مدارس ۳۵

جدول ۲- ۲: دسته بندی نظریات با توجه به خود، دیگران، جامعه و طبیعت ………………………………… ۴۶

جدول ۲- ۳: نقطۀ تمرکز رشته ای نظریه ها……. ۴۷

جدول ۲- ۴:حدود نظریات با توجه به خلاصۀ عنوان، متغیرهای کلیدی، مادۀ موردتأکید و   ویژگی های جمعیت شناختی… ۴۸

جدول ۲- ۵: عوامل خطر در سوء مصرف مواد…….. ۶۹

جدول ۲- ۶: عوامل محافظت کننده و عوامل خطر برای شروع مصرف داروهای غیر مجاز در بین نوجوانان…………. ۷۰

جدول ۲- ۷: رئوس محتوای برنامۀ پیشگیری از اعتیاد در کتاب تغذیه و بهداشت………………………………. ۸۵

جدول ۲- ۸: در زمینۀ آموزش پیشگیری از اعتیاد.. ۸۸

جدول ۲- ۹: معرفی دارو و هشدارهای آن ……… ۸۹

جدول ۲- ۱۰: روش های تدریس درزمینۀ آموزش پیشگیری ازاعتیاددرکشورهای موردمطالعه……………. ۱۲۴

جدول ۲- ۱۱: تقسیم بندی ابعاد عوامل غیر قابل کنترل (فردی و اجتماعی)……………………………… ۱۲۶

جدول ۲- ۱۲: تقسیم بندی ابعاد عوامل قابل کنترل (فردی و اجتماعی)……………………………… ۱۲۶

جدول ۲- ۱۳: عوامل غیر قابل کنترل (فردی و اجتماعی) .. ۱۲۷

جدول ۲- ۱۴: عوامل قابل کنترل (فردی و اجتماعی) ۱۲۸

جدول ۲- ۱۵: عوامل قابل کنترل (فردی و اجتماعی) در مجموع نظریات پیشین………………………………… ۱۲۹

جدول۲- ۱۶: تقسیم بندی ابعاد وسطوح مداخلات در پیشگیری از سوءمصرف مواد مخدر……………………… ۱۲۹

جدول۲- ۱۷: دورۀ آموزشی فرد- مدار پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر (با تأکید بر عوامل قابل کنترل اجتماعی). ۱۳۰

جدول۲- ۱۸: دورۀ آموزشی فرد- مدار پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر (با تأکید بر عوامل قابل کنترل فردی و اجتماعی). ۱۳۱

جدول۲- ۱۹: امتیاز دورۀ آموزش فرد- مدار پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر مبتنی بر عوامل قابل کنترل فردی و اجتماعی ۱۳۲

فصل سوم

جدول ۳- ۱: دیاگرام طرح پیش آزمون- پس آزمون با گروه کنترل غیرتصافی……………………………… ۱۳۴

جدول ۳- ۲: نمونه سؤالات آزمون ……………. ۱۳۶

جدول ۳- ۳: خلاصۀ محاسبۀ t تک متغیری برای بررسی روایی ابزار. ۱۳۷

فصل چهارم

جداول ۴- ۱: خلاصۀ اطلاعات توصیفی بدست آمده از تحلیل داده ها …………………………………….. ۱۴۱

جدول ۴- ۲: آماره های پیش آزمون و پس آزمون گروه های گواه و آزمایش……………………………….. ۱۴۲

جدول ۴- ۳: آزمون برای واریانس ها ………… ۱۴۲

جدول ۴- ۴: آزمون برای میانگین ها…………. ۱۴۲

جدول ۴- ۵: آزمون t مستقل برای مقایسۀ اختلاف میانگین های پیش آزمون و پس آزمون     گروه های گواه آزمایشی.. ۱۴۳

جدول ۴- ۶: خلاصۀ نتایج تحلیل کوواریانس ……. ۱۴۴

فهرست شکل ها

شکل ۲- ۱: الگوی کلی شروع مصرف …………… ۷۱

شکل ۲- ۲: رابطۀ عوامل مؤثر در سوء مصرف مواد مخدر … ۸۱

شکل ۲- ۳: مثالی از رسم نقشۀ پنداره ها برای الکل ۱۱۳

شکل ۲- ۴: مثالی از رسم نقشۀ مفهوم ها برای سیگاز گشیدن ۱۱۴

 

فهرست پیوست ها

پیوست الف. نگرش سنج سوء مصرف مواد مخدر ….. ۱۶۱

پیوست ب. دورۀ آموزشی فرد – مدار پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر به تفکیک جلسات آموزشی………………….. ۱۶۳